Академик Қ.Сәтбаев ғылымға қосқан үлесі | Баекенова Айгерим Нурбулатовна. Работа №322377. Номер работы: №322377

Баекенова Айгерим Нурбулатовна

Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі

КГУ «ОСШ №122 отдела образования грорда Костаная» Управления образования акимата Костанайской области.

Академик Қаныш Сәтбаев ғылымға қосқан үлесі.

Қ.Сәтбаев металлогендік формацияның ғылыми әдісін жасаушы болып табылады. 1926-1929 жылдардағы зерттеулерінің арқасында, өнеркәсіптік тұрғыдан келешегі жоқ деп саналатын Жезқазған мыс кен орны қазір әлемдегі ең ірі кен орындарының бірі болып табылады. Сәтбаев КСРО-да геология ғылымының дамуына және Қазақстанда ғылымның қалыптасуына үлкен үлес қосты. Қазақстан Ғылым Академиясын басқарған кезде оның құрамында көпсалалы ғылыми-зерттеу институттары табысты жұмыс істеді. Ол Орталық Азиядан келген алғашқы ғалым болды. Сонау 1946 жылы еді.
Қ.Сәтбаев – қазақ КСР Ғылым Академиясының тұңғыш Президенті. Қаныш Сәтбаев – тау-кен геологиясы саласындағы көрнекті ғалым. Ол одақтас Қазақ филиалы Төралқасының төрағасы болды, әрі ғалым. Оның негізгі еңбектері зерттеу жұмыстарына арналған тау-кен геологиясы және минералды ресурстар кен орын алды. Қ.Сәтбаевтың ғылымға қосқан үлесі өте зор.
Қ.Сәтбаев табиғи-географиялық сияқты аймақтарды терең зерттед. Ол дегеніміз – Сарыарқа, Алтай тау сияқты минералды ресурстарға өте бай. 1927-1928 жылдары Жезқазған, Қарсақпай, Атбасардың мүмкіндіктерін талдады, Спасск, Қарағанды көмір бассейні және Қаратау полиметалл кендерінің кен орындарын т.с.с маңызды ғылыми еңбектерін жарыққа шығарды [1; 26].
1929 жылы Атасу темір-марганец кен орындарын зерттеу негізінде Қ.Сәтбаев Қарағанды облысында қара металлургияны дамыту туралы мәселені көтерді. Академик, Жезқазған-Ұлытау өңірінде мыс және темір бар кен (Қарсақпай), марганец (Жезді), көмір (Байқоңыр, Қияқты), қорғасын (қорғасын) кен орындарын ашты. Қ.Сәтбаев осы аймақтағы кен орындарында стратиграфиялық, тектоникалық, құрылыс, металлогендік, геохимиялық және өнеркәсіптік негізделген өндіру құрылымы туралы терең негізделген ғылыми қорытынды жасады.
Қ. Сәтбаев өткен ғасырдың 50-жылдарынан бастап, Қазақстан табиғатын кешенді ғылыми зерттеу мақсатында Қазақ КСР Ғылым Академиясы бірнеше экспедициялар ұйымдастырды. География секторының, ботаника, геология институттарының және басқа да жоғары оқу орындарының мамандары өз күштерін біріктіре отырып, Қазақстанның табиғаты мен табиғи компоненттерін зерттей бастады.

Осы тарихи фактілердің барлығы жалпыға белгілі, бірақ тарихшы Қ. Сәтбаевпен бәрі бірдей таныс емес. Әйткенмен, оның бізге жеткен еңбектері сансыз.
Өз ата-бабалары мен жерлестерін қастерлеу Сәтбаевтар отбасында табиғи болды. Қаныштың әкесі имантайдың замандастары өте жоғары бағаланып, білімді адам және ең алдымен, қазақтар мен басқа да халықтардың тарихи өткені мәселелерінде негізделген. Бірнеше азиялық тілдердің негіздерін білу, орыс тілін өз бетінше меңгеру болып табылады. Сөйтіп, ғалымға Омбы медресесінде Шығыс пен Ресейдің мәдени тарихы туралы кітаптар оқуға мүмкіндік берді. Оған жас кезінде Шоқан Уәлихановпен қарым-қатынас әсер еткені сөзсіз. Жетілу кезінде ол қазақтар мен басқа да шығыс халықтарының тарихын жақсы білді, ауызша шығармашылық ескерткіштерін жинаумен айналысты, жиналған материалдарды Г.Потанинмен, Н.Березинмен, в. Белослюдовпен және басқа да шығыстанушылармен және өлкетанушылармен жомарттықпен бөлісті.
Қ.Сәтбаев 20-шы жылдардың басында жас ауыл мұғалімі, содан кейін учаскелік судья қазақтардың фольклорлық мұрасын зерттеумен айналысты. Құмарлық шабыты осы Томск технологиялық институтынан басталды. Бұл үшін, әсіресе, геологиялық барлау партиясының құрамында іс жүзінде Туған өлкелерде болу пайдаланылды. "Қазақ даласында жиі және ұзақ уақыт бола отырып, мен сол жылдары қазақтардың ауызша халық шығармашылығының үлгілерін қызығушылықпен жинап, жазып алдым", - деп жазады біраз жылдардан өткен соң.
Ауызша шығармашылыққа деген қызығушылық Қ.Сәтбаев геологиялық қызметпен бастапқы кезеңінен бастады. Ол Затаевичтің көне заттарды жазуға көмектесу туралы өтінішіне жауап берді. 1926-1927 жылдары Қазақ әуендерін домбырада өзінің сүйемелдеуімен 25 бірегей ән шырқады және "500 қазақ әндері мен күйлері"басылымында көп көмектескеннен гөрі, осы шедеврлердің туу тарихы мен үздік орындаушылары туралы құнды мәліметтерді жеткізді.
Аталған алғысөз Қ.Сәтбаевтың 20-шы жылдары халықтың өткен тарихына деген қызығушылығы тұрғысынан ауызша халық шығармашылығына жүгіну себептерін нақты белгілеуімен де қызықты. Олар тек жастық шаққа тән лиризм мен романтизмде ғана емес, сонымен қатар халықтық ағартудың Алаш дәстүрін ұстануда.
30-шы жылдары Қ.Сәтбаев өзінің негізгі геологиялық-іздестіру жұмысымен қатар, өлкенің тарихына қызығушылық танытып, ежелгі дәуірдегі металлургия тәжірибесі туралы құнды мәліметтер жинады, жергілікті топонимиканы, тас мүсіндерді, жартастағы суреттер мен жазуларды, ежелгі және ортағасырлық жерлеуді зерттеді. Осыған орай академиктің бізге жеткен еңбектері осыған дәлел.
Геологтың өткенді білуге деген құштарлығы сол кездің өзінде-ақ тарих ғылымына пайда әкеле бастады. Сонымен, ол 1936 жылы Алтыншоқы тауының баурайынан тапқан қызықты жазулары бар тақтайша шығыстану ғылымында сенсация тудырды. Қ. Сәтбаевтың хабарламасынан кейін Ленинград Эрмитажының директоры академик И. Орбелидің өтініші бойынша плита шұғыл түрде Нева жағалауына жеткізілді, содан кейін ол басқаратын мұражай мекемесінде қойылды. Қиындықсыз емес, бірақ көп ұзамай мамандар жазулардың құпиясын шеше алды. Белгілі болғандай, олар 1391 жылы Дешті Қыпшаққа жасаған жорығы кезінде Тимурдың мінез-құлқымен ойып жазылған және былай делінген: "Қой жылы 793 Тимур Тоқтамышханаға жорыққа Токмак еліне келді. Бұл жерде екеуін де тұрғызды. Ия, барлық адамдар мені дұғамен еске алады"[2;40].
Тек осы шолу сипаттамасымен ғана шектелмей, тарихи ізденістер мен болжамдар, Қ.Сәтбаев 1940 жылы Аркин даласында Орталық Азия билеушісінің бұйрығымен салынған тақтайшалар мен пирамидаларды табуға байланысты материалдар негізінде "Темірдің Қарсақпай жазуы" мақаласын дайындап, оны "Шығыс Эрмитаж бөлімінің еңбектерінде"жариялады.
Материалды көпжылдық зерттеудің жалпылама қорытындысы Қаныш Имантайұлы 1941 жылы "Қазақстанның Халық шаруашылығы" журналында жарық көрген "Жезқазған ауданындағы Тарихқа дейінгі ескерткіштер" [3;67] атты мақаласында өзінің геологиялық қызмет орындарында өткеннің айғақтарын келтірді. Мәтін-ол тапқан ежелгі және ортағасырлық материалдық мәдениеттің барлық ескерткіштерінің өзіндік каталогы, жер бедеріне дәл сілтеме жасай отырып, көбінесе деректермен салыстыру арқылы алынған кең түсініктемелер мен тұжырымдармен бірге жүреді дереккөздердің басқа түрлері-халық аңыздары, Тимуридтер әулетінің негізін қалаушы Шарафуддин Яджи сотындағы тарихшы, Н.Рычков экспедициясының материалдары және т. б. Яғни, осы зерттеуде кең түсіндірді.
Қорытынды. Мақала автордың назарын ежелгі металлургияның іздері ерекше аударғанын көрсетеді. Құралдардың шектеулілігіне қарамастан, ол табылған заттардың жасын дәл анықтады, ерте металлургтердің кенді өндіру, байыту және балқыту құралдары мен технологиясын сипаттады. Ежелгі рудокоптардың ғылымға белгілі мыс кен орындарының көпшілігінде болуының дәлелдерін ашқан Сәтбаев "бұл ежелгі мәдениеттің керемет барлау қызметі болғанын"дәлелдеді. "Осы фактілердің барлығы,-деп қорытындылады зерттеуші" «металлургиялық» мақаланың бөлімінде, - Жезқазған ауданы тарихқа дейінгі өткен дәуірде тотыққан мыс кендерін өндіру және өңдеу технологиясы жоғары деңгейде болған кезде, тіпті байыту тәсілдерін қоса алғанда, өзіндік индустриялық мәдениет кезеңін бастан өткергенін көрсетеді.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

Рычков П. И. Орынбор топографиясы, Орынбор губерниясының толық сипаттамасы. - 1 және 2 Б., Санкт-Петербург., 1762.

Аманбаев А., Батырбеков г. К. Сәтбаев

тарихшы ретінде. - Алматы, 2012

.

Muratovna

,

Т

.

Б

.,

Serikbayevna

А

.S. Legal culture of soviet

kazakhstan

Journal of Environmental Treatment Techniques.-Volume 8

, Issue 1.- 2021.- Pages 320-324.