Al-Xorazmiy: O‘zbekistonlik olimning islom diniga qo‘shgan hissasi. | Inomjonov Azizbek. Работа №316222

Annotatsiya: Ushbu maqola oʻzbekistonlik taniqli olim Al-Xorazmiyning islomning oltin asrida islom diniga qoʻshgan ulkan hissasini oʻrganadi. Maqolada uning matematika, astronomiya va geografiya sohasidagi faoliyatiga e’tibor qaratilib, Al-Xorazmiyning ilg‘or sa’y-harakatlari va islom sivilizatsiyasiga doimiy ta’siri yoritilgan. Unda uning algebra, trigonometriya, astronomik hisoblar, geografik xaritalash va islom taʼlimi, meʼmorchiligi va falsafasiga taʼsiriga qoʻshgan ulkan hissasi haqida soʻz boradi. Al-Xorazmiyning intellektual merosi olimlar va olimlarni ilhomlantirishda davom etib, uning ilm-fanni rivojlantirish, ilm-fan va e'tiqodni islom ilmiga integratsiyalashuvini ta'minlashda muhim rol o'ynaganini ta'kidlaydi.

Kalit so'zlar: Al-Xorazmiy, O'zbekiston, islom oltin davri, matematika, algebra, trigonometriya, astronomiya, geografiya, islom sivilizatsiyasi, ta'lim, me'morchilik, falsafa.

Taniqli olim va matematik Al-Xorazmiy islomning oltin asrida turli fan sohalariga katta hissa qo‘shgan. Hozirgi O‘zbekiston hududida tug‘ilgan Al-Xorazmiy ijodi islom sivilizatsiyasiga, xususan, matematika, astronomiya va geografiya sohalariga katta ta’sir ko‘rsatdi. Uning kashshof sa'y-harakatlari bugungi kunda ham qo'llanilayotgan zamonaviy matematik tushunchalar va tizimlar uchun asos yaratdi. Ushbu maqola Al-Xorazmiy hayoti va yutuqlarini o'rganish, uning islom diniga qo'shgan ajoyib xizmatlarini ko'rsatishga qaratilgan. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, ko‘proq Al-Xorazmiy nomi bilan mashhur bo‘lib, taxminan milodiy 780-yillarda hozirgi O‘zbekiston hududida joylashgan Xorazm shahrida tug‘ilgan. Bu davrda viloyat intellektual va madaniy taraqqiyotning gullab-yashnagan markazi edi. Al-Xorazmiy a’lo ta’lim olish baxtiga muyassar bo‘ldi, bu unga matematika, astronomiya, falsafa kabi turli fanlar bo‘yicha mustahkam poydevor yaratdi.

Al-Xorazmiyning eng koʻzga koʻringan xizmatlari matematika sohasida boʻlgan. Uning “Kitob al-jabr va al-muqobala” (“Qayta tiklash va muvozanatlash kitobi”) asari algebra fanining rivojlanishida poydevor bo‘ldi. Bu kitobida Al-Xorazmiy chiziqli va kvadrat tenglamalarni echishning sistematik usullarini keltirgan, bunda kamaytirish va muvozanatlash tenglamalari tushunchasidan foydalangan. U keyinchalik "al-jabr" nomi bilan mashhur bo'lgan, tenglamalarni o'zgartirish va soddalashtirish imkonini beradigan bir qator tizimli bosqichlarni taqdim etdi. Al-Xorazmiyning algebraga oid ishlari bu sohada inqilob qildi, muammolarni yechishda izchil va uyushgan yondashuvni joriy qildi. Uning usullari butun islom olamida keng tarqaldi va oxir-oqibat Yevropaga yetib bordi va u yerda algebraik tizimlarning rivojlanishida hal qiluvchi rol o‘ynadi. “Algebra” atamasining o‘zi arabcha “al-jabr” so‘zidan olingan bo‘lib, Al-Xorazmiyning ushbu mavzudagi doimiy ta’siridan dalolat beradi. Bundan tashqari, Al-Xorazmiy trigonometriya sohasiga katta hissa qo'shgan. Uning “Kitob al-jam’a val-tafriq bi-hisob al-hind” (“To‘ldirish va muvozanatlash yo‘li bilan hisoblash to‘g‘risida to‘liq kitob”) risolasida trigonometrik funksiyalar va ularning amaliy qo‘llanilishi haqida birinchi to‘liq ma’lumot berilgan. Al-Xorazmiy ijodi trigonometriyani tushunish va qo‘llashni ancha rivojlantirdi, uning turli ilmiy fanlarga kirib borishiga yo‘l ochdi.

          Al-Xorazmiy matematikaga qo‘shgan hissasi bilan bir qatorda astronomiya va geografiyada ham sezilarli yutuqlarga erishdi. Uning “Zij as-Sindhind” risolasida samoviy jismlarning joylashuvi to‘g‘risida aniq hisob-kitoblar berilgan astronomik jadvallar to‘plami bo‘lgan. Ushbu jadvallar astronomik kuzatishlar uchun keng qo'llanilgan va navigatsiya va vaqtni hisoblashda muhim rol o'ynagan. Al-Xorazmiyning aniq hisob-kitoblari namoz vaqtlarini aniqlash va islomiy qamariy taqvimni o'rnatishni takomillashtirishga yordam berdi. Al-Xorazmiyning geografiya sohasidagi faoliyati ham xuddi shunday ta’sir ko‘rsatdi. Uning «Kitob surat al-ard» (Yer tasviri) risolasida sferik Yer tushunchasi taqdim etilgan va uning sirtini xaritada tasvirlash usullari o‘rganilgan. Uning innovatsion yondashuvi zamonaviy kartografiyaning asosini tashkil etgan to'r chiziqlari, kenglik va uzunliklardan foydalanishni joriy etdi. Al-Xorazmiyning geografik xizmatlari nafaqat Yer o'lchamlarini tushunishni kuchaytirdi, balki juda katta masofalarda aniq o'lchash va navigatsiyani osonlashtirdi. Al-Xorazmiyning xizmatlari o'z davrining islom sivilizatsiyasiga katta ta'sir ko'rsatgan va hozirgi davrda ham o'z aksini topmoqda. Uning asarlari qadimgi yunon va hind bilimlarini asrab-avaylash va islom olamiga yetkazishda muhim ahamiyat kasb etgan. Al-Xorazmiyning algebraik usullari matematikani o‘rganishda inqilob qildi va kelajakdagi matematik yutuqlar uchun zamin yaratdi.

          Qolaversa, Al-Xorazmiyning asarlari oʻrta asrlarda lotin tiliga tarjima qilingan va bu uning gʻoyalari butun Yevropaga tarqalishiga imkon bergan. Uning algebra haqidagi risolasi evropalik matematiklarga sezilarli taʼsir koʻrsatib, zamonaviy matematik belgilarning rivojlanishiga imkon berdi va keyingi ilmiy inqilobga asos boʻldi. U o'rnatgan tamoyillar bugungi kungacha matematika sohasini shakllantirishda davom etmoqda. Al-Xorazmiyning xizmatlari faqat ilmiy soha bilan cheklanmagan; ular islom jamiyatining madaniy va intellektual rivojlanishida ham muhim rol o‘ynagan. Uning asarlari bilimga intilishni ilgari surdi, oqilona fikrlash va muammolarni tizimli hal qilish muhimligini ta'kidladi. Al-Xorazmiy merosi turli ilmiy va falsafiy sohalardagi yutuqlarga turtki bo'lgan islom oltin davrining gullab-yashnayotgan intellektual muhitini ifodalaydi.

          Islom oltin asrida turli qadimiy sivilizatsiyalardan olingan bilimlarni tarjima qilish va saqlashga katta e’tibor berilgan. Al-Xorazmiy yunon va hind matematiklari va astronomlarining muhim asarlarini tarjima qilib, bu ishda hal qiluvchi rol o‘ynadi. Uning “Hindu raqamlari bilan hisoblash” kabi tarjimalari islom olamiga hind-arab sanoq sistemasini kiritdi, keyinchalik Yevropaga tarqaldi va bugungi kunda qo‘llanilayotgan zamonaviy sanoq sistemalariga asos bo‘ldi. Al-Xorazmiyning matematika va fanga yondashuvi aniqlik, tizimli fikrlash va empirik kuzatishlar bilan ajralib turardi. U islomiy ilm va haqiqatni izlash tamoyillariga mos keladigan dalillarga asoslangan fikrlash va matematik dalillarning muhimligini ta'kidladi. Uning mantiqiy fikrlash va qat'iy metodologiyaga urg'u berishi keyingi islom ulamolariga katta ta'sir ko'rsatdi va islom oltin asrida ilmiy izlanishlarning rivojlanishiga hissa qo'shdi.

          Al-Xorazmiy olim sifatida nafaqat ilm rivojiga hissa qo‘shgan, balki ta’lim-tarbiya sohasida ham katta rol o‘ynagan. U bir qancha darslik va oʻquv qoʻllanmalar yozgan boʻlib, ulardan islom muassasalarida oʻquv manbalari sifatida keng foydalanilgan. Matematika, astronomiya va geografiya kabi keng ko‘lamli fanlarni qamrab olgan bu asarlar islom ta’limida asosiy matn bo‘lib, ilmning butun islom olamiga tarqalishiga hissa qo‘shdi. Al-Xorazmiyning matematik tamoyillari va geometrik tushunchalari islom meʼmorligi va sanʼatiga katta taʼsir koʻrsatdi. Murakkab koshin naqshlari, xattotlik va geometrik naqshlar kabi islom me’morchiligi namunalari Al-Xorazmiy ijodiga asos bo‘lgan matematik aniqlik va simmetriyani aks ettiradi. Uning matematik tushunchalari, xususan, geometriya va mozaikaga oid tushunchalari islom san’ati va me’morchiligining rivojlanishiga asos bo‘lib, islom madaniyatida ilm-fan va estetikaning integratsiyalashuvini namoyish etdi. Al-Xorazmiyning matematika va astronomiya sohasidagi faoliyati islom intellektual anʼanalari doirasida kengroq falsafiy maʼnolarga ega edi. Uning raqamli naqshlar, geometrik shakllar va samoviy harakatlarni o'rganishi olamdagi tartib va uyg'unlikni chuqurroq tushunishga yordam berdi. Bu g‘oyalar islom ilmida ilm-fan va e’tiqod integratsiyasini yanada mustahkamlash, oqilona va tuzilgan koinotga e’tiqod kabi islom falsafiy tushunchalari bilan jarangladi.

          Xulosa qilib aytganda, Al-Xorazmiyning islom diniga qo‘shgan hissasi uning matematika va ilmiy yutuqlaridan tashqarida ham bo‘lgan. Uning tarjimalari, ta'lim sohasidagi sa'y-harakatlari va falsafiy ta'sirlari Oltin asrda islom sivilizatsiyasiga katta ta'sir ko'rsatdi. Al-Xorazmiy merosi islom dinining boy intellektual merosi va O‘zbekiston kabi mintaqalar olimlari o‘sha davrning ilmiy va madaniy manzarasini shakllantirishda katta rol o‘ynaganligidan dalolat beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.    Sirajiddinov S. X., Matviyevskaya G. P., AlXorezmi — vidayushiysya matematik i astronom srednevekovya, Moskva, 1983.

2.    Salye M. A., MuxammedalXorezmi — velikiy uzbekskiy uchyoniy, Toshkent, 1954.

3.    Salye M. A., Ulugʻ oʻzbek olimi Muhammad al-Xorazmiy, T., 1955.

4.    Abdurahmonov A., AlXorazmiy — buyuk matematik, Toshkent, 1983.

5.    Muxam mad ibn Musa alXorezmi. K 1200 letayu so dnya rojdeniya, Moskva, 1983.

6.    Velikiy ucheniy srednevekovya al-Xorezmi, Toshkent, 1985.

7.    Ulmasjonovich K. S. Mystical and philosophical foundations of human interaction. – 2021.

8.      Саматов Х. У. Социальные вопросы в учении Махдуми Азами Касани //Ученый XXI века. – 2016. – №. 2-1 (15). – С. 63-66.