Din va davlat: O‘zbekistonda diniy erkinlikni qo‘llab-quvvatlash | Muxammadyusuf Madaminjon va Abdullayev Baxtishod. Работа №316193

Anotatsiya:Ushbu maqola O'zbekistonda din va davlat mavzusini o'rganib, e'tiqod erkinligini himoya qilishga qaratilgan. Unda tarixiy kontekst, davlat siyosati, muammolar va mamlakatda diniy erkinlikni qo‘llab-quvvatlash borasida erishilgan yutuqlar muhokama qilinadi. Maqolada konstitutsiyaviy kafolatlar, huquqiy islohotlar, konfessiyalararo muloqot tashabbuslari, madaniy merosni asrab-avaylash O‘zbekiston yondashuvining asosiy jihatlari sifatida ta’kidlanadi. Xulosa din va davlat o‘rtasidagi nozik muvozanatni saqlash bilan birga, diniy erkinlikni mustahkamlash borasidagi sa’y-harakatlarni davom ettirish zarurligini ta’kidlaydi.

Kalit so‘zlar:Din, davlat, diniy erkinlik, O‘zbekiston, islom, diniy jamoalar, sovet davri, konstitutsiyaviy kafolatlar, huquqiy islohotlar, konfessiyalararo muloqot, madaniy meros, muammolar, taraqqiyot.

Kirish:

         Markaziy Osiyoda joylashgan Oʻzbekiston madaniy xilma-xillikka boy davlat va tarixiy ahamiyatga ega Ipak yoʻli savdo yoʻli hisoblanadi. Ko'pgina xalqlarda bo'lgani kabi, din o'z xalqlari hayotida hal qiluvchi rol o'ynaydi. Biroq din va davlat o‘rtasidagi munosabatlar, shuningdek, diniy erkinlikni himoya qilishda keyingi yillarda jiddiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Ushbu maqola O'zbekistondagi din va davlat manzarasini o'rganish, diniy erkinlikni himoya qilish yo'lida erishilgan yutuqlarga e'tibor qaratishdan iborat. Markaziy Osiyoning qoq markazida joylashgan O‘zbekistonning madaniy tuzilishida din chuqur ildiz otgan. Turli diniy jamoalar va qadimiy Ipak yo‘li bilan tarixiy aloqalari bilan O‘zbekiston azaldan turli dinlar yonma-yon yashab kelgan zamin bo‘lib kelgan. Biroq din va davlat o‘rtasidagi dinamika, shuningdek, diniy erkinlikni himoya qilish xalq tarixi davomida sezilarli o‘zgarishlarga uchradi. O'zbekistonning diniy landshaftini asosan islom, xususan sunniy islom, keyin esa ozchilik jamoalari, jumladan rus pravoslav xristianlari, yahudiylari va boshqalarning mozaikasi shakllangan. Shunga qaramay, sovet davri davlat ateizmini o'rnatish bilan diniy tazyiq va diniy urf-odatlarni cheklash davrini keltirib chiqardi. Masjidlar, cherkovlar va sinagogalar ko'pincha nishonga olingan va diniy faoliyat qattiq tartibga solingan. 1991-yilda O‘zbekistonning sovet hokimiyatidan o‘tish va mustaqillikka erishishi ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlarga keng yo‘l ochdi. O‘zbekiston hukumati o‘z xalqi hayotida dinning ahamiyatini anglagan holda, e’tiqod erkinligini ta’minlashga e’tibor qaratgan holda, din va davlat o‘rtasidagi munosabatlarni qayta belgilash yo‘liga kirishdi. Ushbu maqola O'zbekistondagi din va davlatning zamonaviy manzarasini o'rganadi, mamlakatning diniy erkinliklarni himoya qilish va targ'ib qilish borasidagi sa'y-harakatlarini yoritadi. Unda O‘zbekistonning diniy erkinlikka munosabatini shakllantirgan konstitutsiyaviy kafolatlar, huquqiy islohotlar, konfessiyalararo muloqot tashabbuslari va madaniy merosni asrab-avaylash masalalari o‘rganiladi. Qolaversa, u diniy urf-odatlar va milliy manfaatlar oʻrtasida nozik muvozanatni oʻrnatishda yuzaga kelgan muammolar va erishilgan yutuqlarni koʻrib chiqadi. O‘zbekiston olg‘a intilayotgani sari din va davlatning murakkabliklari bo‘ylab sayr qilishda davom etmoqda, insonlar bag‘rikenglik, o‘zaro tushunish va birdamlik ruhini tarbiyalagan holda o‘z e’tiqodlarini erkin amalga oshirishlari mumkin bo‘lgan muhitni yaratishga intilmoqda. O‘zbekistondagi diniy erkinlikning hozirgi holatini o‘rganar ekanmiz, biz mamlakatning yanada inklyuziv va barkamol jamiyat sari davom etayotgan sayohati haqida tushunchaga ega bo‘lishimiz mumkin.

Tarixiy kontekst:

         O'zbekistonda turli xil diniy landshaft mavjud bo'lib, islom dini ustunlik qiladi, undan keyin rus pravoslav xristianlari, yahudiylar va boshqalar kabi ozchilik jamoalari turadi. Sovet davrida davlat ateizm siyosatini olib borgani uchun diniy erkinlik qattiq cheklandi. Masjidlar, cherkovlar va sinagogalar vayron qilingan yoki o'zgartirilgan, diniy faoliyat bostirilgan.

Postsovet davri:

         1991-yilda Sovet Ittifoqi parchalanib ketganidan so‘ng O‘zbekiston mustaqillikka erishdi va ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar yo‘liga tushdi. Dastlabki yillarda mintaqada diniy ekstremizm kuchayishi mumkinligi haqida xavotirlar bildirilgan edi. Bu hukumatni diniy urf-odatlarga nisbatan ehtiyotkorlik bilan yondashishga undadi.

Davlat siyosati va diniy erkinlik:

         2000-yillarning boshidan buyon O‘zbekistonda barqarorlik va milliy xavfsizlikni saqlab qolish bilan birga, jamiyatdagi dinning rolini muvozanatlash bo‘yicha katta sa’y-harakatlar amalga oshirildi. Diniy erkinlikni himoya qilish va radikallashuvdan himoya qilish uchun bir qancha asosiy siyosatlar amalga oshirildi:

1.     Konstitutsiyaviy kafolatlar: O‘zbekiston Konstitutsiyasida vijdon va e’tiqod erkinligi prinsipi mustahkamlangan. Fuqarolar o'z dinini tanlash, e'tiqod qilish va o'zgartirish huquqiga ega, diniy e'tiqodga ko'ra kamsitish taqiqlanadi.

2.     Roʻyxatga olish va tartibga solish: Diniy tashkilotlar shaffoflik va hisobdorlikni taʼminlab, hukumatda roʻyxatdan oʻtishlari shart. Bu chora ekstremistik mafkuralar tarqalishining oldini olish bilan birga tinch diniy faoliyatning gullab-yashnashiga imkon beradi.       

3.     Dinlararo muloqot: O‘zbekiston turli diniy jamoalar o‘rtasida o‘zaro tushunish va bag‘rikenglikni rivojlantirib, konfessiyalararo muloqot va hamkorlikni faol rivojlantirmoqda. Hukumat totuvlik va hamkorlikni rivojlantirish maqsadida konfessiyalararo kengashlar tashkil etilishiga ko‘maklashdi.

4.     Radikallashuvga qarshi kurash: O‘zbekistonda diniy ekstremizm va radikallashuvga qarshi kurashish bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirildi. Bu boradagi sa’y-harakatlar diniy maktablarni monitoring qilish, mo‘tadil islom ta’limotlarini targ‘ib qilish va davlat tomonidan tasdiqlangan o‘quv dasturlari doirasida diniy ta’lim berishni o‘z ichiga oladi.

5.     Madaniy merosni asrab-avaylash: O‘zbekiston o‘zining madaniy merosini, jumladan, diniy obidalar va an’analarni asrab-avaylash muhimligini tan oladi. Masjidlar, madrasalar va cherkovlar qayta tiklandi, bu diniy jamoalarga oʻz eʼtiqodlarini erkin amalga oshirish imkonini berdi.

Qiyinchiliklar va kelajak istiqbollari:

         O‘zbekiston diniy erkinlikni ta’minlashda sezilarli yutuqlarga erishgan bo‘lsa-da, muammolar hamon saqlanib qolmoqda. Ba'zi tanqidchilar diniy tashkilotlarni ro'yxatdan o'tkazish jarayoni uzoq va byurokratik bo'lib, ozchilikdagi diniy guruhlar faoliyatiga to'sqinlik qilishi mumkinligini ta'kidlaydi. Bundan tashqari, diniy muassasalar va urf-odatlar ustidan davlat nazorati darajasidan xavotirlar saqlanib qolmoqda.

Oldinga qarab, O‘zbekiston ushbu muammolarni hal qilishda diniy erkinlikni qo‘llab-quvvatlovchi muhitni mustahkamlashda davom etishi juda muhim. Davlat va diniy jamoalar o‘rtasidagi muloqotni kuchaytirish, ro‘yxatga olish tartib-qoidalarini soddalashtirish va diniy muassasalar uchun ko‘proq avtonomiyani ta’minlash yanada inklyuziv va plyuralistik jamiyatga hissa qo‘shishi mumkin.

Xulosa:

O‘zbekistonning din va davlatga bo‘lgan munosabati sezilarli o‘zgarishlarni boshdan kechirdi, diniy erkinliklarni himoya qilishga intilish ortib bormoqda. Muammolar saqlanib qolayotgan bo‘lsa-da, hukumatning konfessiyalararo muloqotni rivojlantirish, madaniy merosni saqlash va diniy ekstremizmga qarshi kurashish borasidagi sa’y-harakatlari yanada uyg‘un va inklyuziv jamiyat uchun poydevor yaratdi. O‘zbekistonning diniy erkinlik va turli diniy jamoalar huquqlarini himoya qilishga intilishi konstitutsiyaviy kafolatlar, huquqiy islohotlar, konfessiyalararo muloqot tashabbuslari va madaniy merosni asrab-avaylashda yaqqol namoyon bo‘lmoqda. Qiyinchiliklar saqlanib qolayotgan bo'lsa-da, mamlakat din va davlat o'rtasidagi nozik muvozanatni ta'minlashda sezilarli yutuqlarga erishdi. O‘zbekiston hukumatining diniy erkinlik muhimligini e’tirof etishi va dinlararo muloqotni rivojlantirishga qaratilgan sa’y-harakatlari turli diniy jamoalar o‘rtasida bag‘rikenglik, o‘zaro tushunish va hamkorlikni rivojlantirishga sodiqligini ko‘rsatadi. Diniy obidalarni qayta tiklash va asrab-avaylash nafaqat mamlakatning boy tarixini sharaflaydi, balki odamlarga o'z e'tiqodlarini erkin e'tiqod qilish imkonini beradi. Biroq O‘zbekiston muammolarni hal qilishda davom etishi va diniy erkinlikni mustahkamlash yo‘lida harakat qilishi kerak. Ro‘yxatga olish jarayonlarini soddalashtirish, barcha diniy guruhlarga teng munosabatda bo‘lishni ta’minlash va diniy muassasalar uchun ko‘proq avtonomiyani ta’minlash doimiy e’tiborni talab qiladigan sohalardir. Diniy xilma-xillikni hurmat qiladigan inklyuziv va bag‘rikeng jamiyatni tarbiyalash orqali O‘zbekiston diniy erkinlikni yanada mustahkamlashi va millatning umumiy taraqqiyoti va birligiga hissa qo‘shishi mumkin. Mamlakat olg‘a siljib borar ekan, din va davlat o‘rtasidagi nozik muvozanatni ta’minlash, diniy erkinlik O‘zbekistondagi barcha shaxslar uchun asosiy huquq bo‘lib qolishini ta’minlash juda muhim.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.     O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi: O'zbekiston Prezidentining rasmiy veb-sayti. (https://president.uz/en/lists/view/2545)

2.     "Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to'g'risida"gi qonun: qonun hujjatlari onlayn. (https://lex.uz/ru/docs/1157897)

3.     “O‘zbekistonda diniy erkinlik: hozirgi holat va muammolar”. Oʻzbekistonning Vashingtondagi elchixonasi. (https://uzbekistan.org/religious-freedom)

4.     “O‘zbekiston: diniy erkinlik va davlat nazorati”. Human Rights Watch. (https://www.hrw.org/report/2005/08/01/uzbekistan-religious-freedom-and-state-control)

5.     “O‘zbekiston: Markaziy Osiyodagi diniy erkinlikka nazar”. Diplomat. (https://thediplomat.com/2018/09/uzbekistan-a-look-at-religious-freedom-in-central-asia/)

6.     "O'zbekiston". Amerika Qo'shma Shtatlarining Xalqaro diniy erkinlik bo'yicha komissiyasi. (https://www.uscirf.gov/countries/uzbekistan)

7.     Саматов Х. У. ПАРАДИГМАЛЬНАЯ СУЩНОСТЬ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОЙ СИСТЕМЫ УЗБЕКИСТАНА //Парадигма современной науки в условиях модернизации и инновационного развития научной мысли: теория и практика. – 2022. – С. 406-408.