Shayx Abdulloh Yassaviy hayoti va islomga qo'shgan hissasi | Sherboyev Yangiboy va Inatov Jo'rabek. Работа №316219

Anotatsiya: Ushbu maqolada 12-asrning atoqli so‘fiy avliyosi va shoiri Shayx Abdulloh Yassaviy hayoti va xizmatlari o‘rganiladi. Unda uning ma’naviy sayohati, Yassaviy tariqati barpo etilgani, she’riy to‘plami va qoldirgan bitmas-tuganmas merosi yoritilgan. Maqolada uning birdamlikni targʻib etishi, musiqa va ashulaning ahamiyati, ichki oʻzgarishlarga eʼtibor qaratgani, islom ilmi va madaniyati rivojiga taʼsiri alohida taʼkidlangan. Shuningdek, uning keyingi so‘fiylik tariqatlariga ta’siri, turkiy o‘zlikni saqlab qolish, axloqiy xulq-atvorga urg‘u berish, san’atga homiylik qilish masalalari ham ko‘rib chiqiladi. Maqola uning O‘rta Osiyo islomiga ta’siri, so‘fiylik she’riyati va musiqasi uchun ilhomi, turk va Markaziy Osiyo islom uyg‘onishidagi rolini muhokama qilish bilan yakunlanadi.

 Kalit so‘zlar: Shayx Abdulloh Yassaviy, so‘fiy avliyo, islom ma’naviyati, Yassaviy tariqati, she’riyat, vahdat, musiqa, botiniy o‘zgarish, islom ilmi, turkiy o‘zlik, axloqiy xulq, san’at, O‘rta Osiyo islomi, so‘fiy she’riyati, Turk islom uyg‘onishi, Markaziy Osiyo islom uyg‘onishi.

Shayx Abdulloh Yassaviy, shuningdek, Ahmad Yassaviy nomi bilan ham tanilgan, 12-asrda islom diniga katta hissa qoʻshgan nufuzli soʻfiy avliyo va shoirdir. Milodiy 1093 yilda hozirgi Qozog‘iston hududida joylashgan Sayram shahrida tug‘ilgan uning ta’limoti va ma’naviy merosi butun dunyodagi millionlab musulmonlarni ilhomlantirishda davom etmoqda. Shayx Abdulla Yassaviyning umr yo‘li chuqur fidoyilik, ilm-ma’rifat, islom ma’naviyati rivojiga chuqur ta’sir ko‘rsatish bilan ajralib turadi.

         Abdulla Yassaviy yoshligidanoq taqvodorlik va ilmga ishtiyoq bilan ajralib turardi. U diniy ilm olish ilinjida ko‘p sayohat qilgan va o‘z davrining taniqli olimlaridan tahsil olgan. Uning ma’naviy-ma’rifiy izlanishlari uni islom ilmi va so‘fiylik tafakkuri markazi bo‘lgan Buxoro shahriga yetakladi. U yerda u ko‘zga ko‘ringan so‘fiy ustozi Xoja Yusuf Hamdoniyga shogird bo‘ldi. Abdulla Yassaviy Hamdoniy rahnamoligida islom dinining tasavvufiy jihatlarini chuqurroq o‘rganib, ilohiylik bilan chuqur ma’naviy aloqada bo‘ldi. Shayx Abdulloh Yassaviyning e’tiborga molik yutuqlaridan biri “Yassaviyya” nomi bilan mashhur ma’naviyat tariqatining barpo etilishidir. Bu tartib tasavvufning Markaziy Osiyo boʻylab tarqalishida hal qiluvchi rol oʻynadi va mintaqaning diniy va madaniy manzarasiga doimiy taʼsir koʻrsatdi. Yassaviylik tariqati botiniy poklanish, zohidlik va Xudoning borligini to‘g‘ridan-to‘g‘ri his qilishga intilishga urg‘u bergan. U ma'naviy yo'l-yo'riq va ma'rifat izlagan ko'plab shogirdlarni o'ziga tortdi. Shayx Abdulloh Yassaviyning eng mashhur asari uning “Divon-i Hikmat” yoki “Divon-i Hikmat al-Xorazmshohiy” deb nomlangan she’riy to‘plamidir. Bu to‘plam fors tilida yozilgan yuzlab go‘zal she’rlardan iborat. Yassaviy she’riyati ma’naviy ilhom manbai bo‘lib, uning Allohga bo‘lgan chuqur muhabbatini, Ilohiy mahbub bilan ittifoqqa intilishlarini aks ettiradi. Uning misralarida muhabbat, sadoqat, qalbning sirli sayohati mavzulari jaranglab turadi. Ular dunyo bo‘ylab so‘fiylar va she’riyat ixlosmandlari tomonidan o‘rganilib, tilovat qilinib, qadrlanib kelinmoqda.

         Qozog‘istonning Turkiston shahrida joylashgan Shayx Abdulla Yassaviy maqbarasi uning bardavom merosidan dalolatdir. 14-asrda qurilgan ushbu meʼmoriy asar islom olamidagi eng muhim ziyoratgohlardan biri hisoblanadi. Unda Shayx Abdulla Yassaviy bilan bog‘liq boy madaniy meros va ma’naviy an’analar namoyish etilgan. Maqbaraga har yili minglab ziyoratchilar tashrif buyuradi, ular bu aziz avliyoning oromgohiga ta’zim qilish va duo so‘rash uchun keladi.

         Shayx Abdulloh Yassaviy ta’limotlarida mehr-oqibat, mehr-oqibat, ma’naviy yuksalish muhimligi ta’kidlangan. U ibodat, tafakkur va Allohni zikr qilish (zikr) kabi ruhiy amaliyotlarning o‘zgartiruvchi kuchiga ishongan. Uning botiniy poklanishga, ilohiylikni to‘g‘ridan-to‘g‘ri his qilishga intilishi keyingi so‘fiylik tafakkuri va amaliyotiga katta ta’sir ko‘rsatdi.

         Qolaversa, Shayx Abdulloh Yassaviyning xizmatlari ma’naviyat doirasidan tashqarida ham bo‘lgan. U islom ilmlarini tarqatish va islom qadriyatlarini Markaziy Osiyoda targ‘ib qilishda muhim rol o‘ynadi. Uning ta’limoti va yassaviylik tariqatining barpo etilishi mintaqada islom asoslarini mustahkamlashga yordam berdi, xalqda birdamlik va e’tiqod tuyg‘ularini uyg‘otdi.

Birdamlik va bag‘rikenglikni targ‘ib qilish: Shayx Abdulloh Yassaviy ta’limotlarida musulmonlar o‘rtasida hamjihatlik va bag‘rikenglik muhimligi ta’kidlangan. Turli mazhablar va diniy jamoalar o‘rtasida ahil-inoq yashash va o‘zaro hurmatni targ‘ib qilgan. Uning inklyuzivlik va qabul qilish haqidagi xabari turli millatdagi odamlarda aks-sado berib, birlik va tushunish ruhini uyg'otdi.

         Musiqa va ashula orqali shifo: Shayx Abdulloh Yassaviy ruhiy amaliyotlarda musiqa va ashulaning o'zgartiruvchi kuchini tan oldi. U o'zining "sama'" yoki ruhiy musiqa seanslari deb nomlanuvchi yig'ilishlarida ohangdor qiroat va qo'shiqlarni kiritdi. Ushbu mashg'ulotlar ishtirokchilarning qalbi va qalbini ko'tarib, osoyishtalik va ruhiy shifo tuyg'usini uyg'otishga qaratilgan.

         Botiniy sayohatga urg‘u berish: Shayx Abdulloh Yassaviy ta’limotida qalbning botiniy sayohati va qalbning poklanishiga alohida e’tibor qaratilgan. U ma’naviy yo‘lning muhim jihatlari sifatida o‘z-o‘zini aks ettirish, o‘z-o‘zini tarbiyalash va o‘z-o‘zini o‘zgartirish muhimligini ta’kidladi. Uning ichki uyg'onish va o'z-o'zini anglash haqidagi ta'kidlashi ruhiy haqiqat izlovchilarini ilhomlantirishda davom etmoqda.

         Islom ilmiga qo‘shgan hissalari: Shayx Abdulloh Yassaviy o‘zining ma’naviy ta’limotlaridan tashqari turli islom ilmlarini ham yaxshi bilgan. U fiqh, ilohiyot, tasavvuf kabi mavzularda risolalar yozib, islom ilmiga hissa qo‘shgan. Uning asarlarida uning islom tamoyillarini chuqur anglashi hamda e’tiqodning ekzoterik va ezoterik jihatlarini uyg‘unlashtira olish qobiliyati aks etgan.

         Keyingi so'fiylik tariqatlariga ta'siri: Shayx Abdulloh Yassaviyning ta'limoti va amaliyoti uning davridan keyin paydo bo'lgan so'fiylik tariqatlarining rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatdi. Yassaviylik tariqati ta’sirini keyingi so‘fiylik an’analarida, jumladan, naqshbandiya, qodiriylik va mavlaviylik tariqatlarida ham ko‘rish mumkin. Uning ta'limoti ma'naviy amaliyot va tamoyillar uchun asos bo'lib, so'fiylik ma'naviyatining boy gobeleniga hissa qo'shdi.

         Madaniy va adabiy hissalari: Shayx Abdulloh Yassaviyning taʼsiri din doirasidan tashqariga ham yoyilgan. Uning ta’limoti va she’riyati O‘rta Osiyo madaniyati va adabiyotining shakllanishida katta rol o‘ynadi. Uning she’riy asarlari o‘zining badiiy go‘zalligi va falsafiy teranligi bilan mashhur bo‘lib, uni fors va turkiy adabiyot an’analarida eng hurmatli shoirlardan biriga aylantirgan.

         Barqaror ma’naviy meros: Asrlar o‘tishiga qaramay, Shayx Abdulla Yassaviyning ma’naviy merosi barhayot va jo‘shqinligicha qolmoqda. Uning ta’limotlari haqiqat izlovchilarni, ma’naviy ma’rifat izlovchilarini ilhomlantirishda davom etmoqda. U ta'kidlagan sevgi, sadoqat va ichki o'zgarish qadriyatlari odamlarni ma'naviy sayohatlarida yo'naltirishda davom etadi va ularni mazmunli va maqsadli hayot kechirishga ilhomlantiradi.

         Turkiy o‘zlikni saqlash: Shayx Abdulloh Yassaviy turkiy o‘zlik va tilni saqlash va targ‘ib qilishda hal qiluvchi rol o‘ynagan. Uning turkiy tilda yozgan she’riy asarlari turkiy xalqlar adabiyotining rivoji va boyishiga xizmat qildi. Xalqning xalq tilidan foydalangan holda, u ma'naviy ta'limotlarni ommaga yanada qulayroq qildi, madaniy g'urur va o'zlikni anglash tuyg'usini kuchaytirdi.

         Ilm markazlarini tashkil etish: Shayx Abdulloh Yassaviy aqliy va ma’naviy taraqqiyot markazlariga aylangan ta’lim muassasalari va ilm markazlariga asos solgan. Bu muassasalar uzoq va yaqin olimlar va talabalarni o‘ziga jalb etib, bilim almashish va jo‘shqin intellektual muhitni tarbiyalashga xizmat qildi. Bunday markazlarning tashkil etilishi O‘rta Osiyoda islom ta’limining rivojlanishiga xizmat qildi.

         Axloqiy xulq-atvorni targ‘ib qilish: Shayx Abdulloh Yassaviy dindor musulmon hayotida axloqiy xulq-atvor va axloqiy qadriyatlar muhimligini ta’kidlagan. Uning ta’limotida halollik, kamtarlik, mehr-shafqat, to‘g‘rilik kabi fazilatlarga urg‘u berilgan. U o‘z shogirdlarida chuqur axloqiy mas’uliyat tuyg‘usini singdirishga intilardi va ularni bu tamoyillarni boshqalar bilan o‘zaro munosabatlarida qo‘llashga undadi.

         Sanʼat homiysi: Shayx Abdulloh Yassaviy sanʼat homiysi boʻlib, goʻzal xattotlik, meʼmoriy naqshlar va boshqa badiiy ifodalarni yaratishni qoʻllab-quvvatlagan. Uning homiyligi uning ta'limoti ta'siri ostida bo'lgan hududlarda gullab-yashnayotgan badiiy va madaniy muhitga yordam berdi. Ma'naviyat va estetika uyg'unligi uning merosi bilan bog'liq madaniy merosning o'ziga xos belgisiga aylandi.

         Markaziy Osiyo islomiga ta'siri: Shayx Abdulloh Yassaviy ta'limoti O'rta Osiyo diniy manzarasiga doimiy ta'sir ko'rsatdi. Uning ta'siri hozirgi Qozog'iston chegarasidan tashqariga chiqib, Turkmaniston, O'zbekiston va Tojikiston kabi hududlarga ham yetib bordi. U targ‘ib qilgan qadriyatlar va u targ‘ib qilgan ma’naviy amaliyotlar bu hududlardagi musulmonlarning e’tiqod va amaliyotlarini shakllantirishda davom etib, ularning diniy va madaniy an’analarida o‘chmas iz qoldirib kelmoqda.

         Tasavvuf sheʼriyati va musiqasi uchun ilhom: Shayx Abdulloh Yassaviy sheʼriyati va ruhiy taʼlimotlari soʻfiy shoir va sozandalarning keyingi avlodlarini ilhomlantirgan. Uning sevgi, sog'inish va Ilohiy bilan birlashishga intilish mavzulari turli shakllardagi badiiy ifodalar uchun ilhom manbai bo'lib xizmat qildi. Uning merosidan ta'sirlangan so'fiy she'riyati va musiqasi ma'naviy ifoda va Ilohiy bilan bog'lanish vositasi sifatida nishonlanib kelinmoqda.

         Turk va Oʻrta Osiyo islom uygʻonishiga taʼsiri: Keyingi paytlarda Turkiya va Oʻrta Osiyoda islom maʼnaviyatining tiklanishi va qayta tiklanishida Shayx Abdulloh Yassaviy taʼlimotlari muhim rol oʻynadi. Uning sevgi, bag'rikenglik va ichki o'zgarishlar haqidagi xabari o'zlarining ruhiy ildizlari bilan qayta bog'lanishga intilayotgan musulmonlarda aks-sado berdi. Uning ta'limotlarining jonlanishi ushbu hududlardagi jamoalar o'rtasida imon va sadoqat hissining yangilanishiga yordam berdi.

         Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Shayx Abdulla Yassaviyning islom diniga qo‘shgan hissalari turli jabhalarni, jumladan, ma’naviyat, ma’rifat, madaniyat va san’atni qamrab olgan. Uning ta'limotlari odamlarni ma'naviy yuksalish, axloqiy rivojlanish va Islomni chuqurroq tushunishga intilishda ilhomlantirmoqda va yo'naltirmoqda. Uning Markaziy Osiyo diniy va madaniy merosiga qo‘ygan chuqur ta’siri uning merosi bugungi kungacha dolzarbligi va qadrlanishini ta’minlaydi. Shayx Abdulloh Yassaviy hayoti va ta’limoti musulmonlarning avlodlarini ilhomlantirib kelayotgan ajoyib shaxs edi. Uning ilm olish, ma’naviy yuksalish, islomiy qadriyatlarni targ‘ib etishga intilishi islom olamida o‘chmas iz qoldirdi. Uning she’riyati, ma’naviy merosi, yassaviylik tariqatining bardavom ta’siri islom tasavvufiy an’analarining teran teranligi va go‘zalligini eslatib turadi. Shayx Abdulloh Yassaviy hayoti va islom diniga qo‘shgan hissasi ma’naviy, aqliy va madaniy sohalarni qamrab olgan. Uning ta'limotlari va amaliyotlari musulmonlarni Islomni chuqurroq anglash va Ilohiy bilan yaqinroq munosabatda bo'lishga intilishda ilhomlantirishda davom etmoqda. Uning merosining ta'sirini uning abadiy ta'limotlarida tasalli, yo'l-yo'riq va ilhom topadigan millionlab odamlarning ma'naviy hayotida his qilish mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.     Fitrat. Ahmad Yassaviy. „Tanlangan asarlar“. — T.: Maʼnaviyat, 2000;

2.     I.Haqqul. “Ahmad Yassaviy. Hayoti va ijod yoʻli” — T.: 2001.

3.     N.Hasanov. “Turkiyada yassaviyshunoslik” -T.:1999.

4.     Samatov K. Issues Naqshbandi teaching peace and harmony in society //Theoretical & Applied Science. – 2016. – №. 2. – С. 175-179.

5.     Саматов Х. У. Социальные вопросы в учении Махдуми Азами Касани //Ученый XXI века. – 2016. – №. 2-1 (15). – С. 63-66.

6.     Ahmad Yassaviy. Devoni hikmat.— T.:1992.